Szymanowski Karol, ur. 3 X 1882, Tymoszówka (Ukraina), zm. 29 III 1937, Lozanna, brat Stanisławy Szymanowskiej-Korwin, kompozytor, także pianista, pedagog muzyczny i autor pism publicystyczno-muzycznych i literackich; uznawany za największego twórcę w muzyce polskiej po F. Chopinie. Naukę muzyki rozpoczął pod kierunkiem ojca, następnie uczył się u swego krewnego, pianisty G. Neuhausa. Już jego pierwsze kompozycje (9 Preludiów 1900 i 4 Etiudy na fortepian 1902, 6 Pieśni do słów K. Przerwy Tetmajera 1902) świadczyły o wybitnym talencie kompozytorskim. W 1901–05 Sz. studiował w Warszawie — kompozycję u M. Zawirskiego i Z. Noskowskiego. W 1905 przyłączył się do grupy młodych kompozytorów (G. Fitelberg, L. Różycki, A. Szeluto), zw. ® Młodą Polską. Lata I wojny światowej spędził w Tymoszówce i na okresowych podróżach koncertowych z P. Kochańskim do Kijowa, Moskwy i Petersburga. W 1927–29 był dyrektorem Konserwatorium, a 1930–32 rektorem Wyższej Szkoły Muzycznej w Warszawie; 1929 otrzymał Państwową Nagrodę Muzyczną. Przyjaźnił się z wieloma artystami polskimi i obcymi, zwłaszcza z muzykami (Kochański, A. Rubinstein, Fitelberg). Wiele podróżował, m.in.: 1914 do Włoch, na Sycylię i do północnej Afryki, 1921–22 do Stanów Zjednoczonych, Londynu i Paryża (w ramach tournée koncertowego), 1933–36 do większości krajów Europy, niekiedy jako wykonawca partii fortepianowej w swej IV Symfonii. Dzięki częstszym od 1922 pobytom wypoczynkowym w Zakopanem (mieszkał tam m.in. w willi Atma, gdzie obecnie mieści się muzeum jego imienia) zwrócił uwagę na folklor podhalański, który wykorzystał we własnej twórczości, podobnie jak folklor kurpiowski, poznany z publikacji W. Skierkowskiego (Puszcza kurpiowska w pieśni 1928). Zmarł na gruźlicę gardła w sanatorium w Lozannie. Został pochowany w krypcie kościoła Archanioła i Św. Stanisława Bpa na Skałce w Krakowie.

Twórczość Sz. jest zwykle dzielona na 3 okresy: wczesny (do wybuchu I wojny światowej), środkowy, zw. impresjonistycznym (do ok. 1923) i późny, zw. narodowym. We wczesnym okresie kompozytor ulegał wpływom Chopina i A. Skriabina, zwłaszcza w swych utworach fortepianowych (Wariacje b-moll 1903, Wariacje na polski temat ludowy h-moll 1904, I Sonata c-moll 1904, II Sonata A-dur 1911), oraz późnoromantycznej muzyce kompozytorów niemieckiej (R. Wagner, R. Strauss, M. Reger), przede wszystkim w twórczości orkiestrowej (I Symfonia f-moll 1907, II Symfonia B-dur 1910, w której dokonał syntezy formy sonatowej, wariacji i fugi). Powstało też wtedy wiele pieśni (m.in.: 3 Fragmenty z poematów J. Kasprowicza 1902, Łabędź do słów W. Berenta 1904, 2 cykle do słów T. Micińskiego 1905–09, 2 cykle do słów poetów niemieckich 1907, Pieśni miłosne Hafiza do parafraz H. Bethgego wg tekstów perskich 1911) i 1-aktowa opera Hagith wg dramatu F. Dörmanna (1913, wystawienie Warszawa 1922).

Podróż Sz. 1914 do krajów śródziemnomorskich oraz do Londynu i Paryża zrodziła zafascynowanie egzotyką kultur Wschodu i starożytności, a także muzyką impresjonizmu francuskiego, zwłaszcza C. Debussy’ego i M. Ravela; kompozytor porzucił rozbudowany wagnerowski aparat orkiestrowy i neoromantyczną harmonikę, a zainteresował się możliwościami kształtowania barw dźwiękowych. Powstały m.in.: 2. seria Pieśni miłosnych Hafiza na głos i orkiestrę (1914), Nokturn i Tarantella na skrzypce i fortepian (1915), Pieśni księżniczki z baśni do słów Z. Szymanowskiej (1915), Pieśni Muezzina Szalonego do tekstu J. Iwaszkiewicza (1918, z motywami orientalnymi, także muzycznymi), a przede wszystkim oparte na programie pozamuzycznym i wyrosłe z zainteresowania kulturą antyku i impresjonizmem cykle utworów fortepianowych Metopy (1915) i Maski (1916) oraz Mity na skrzypce i fortepian (1915). Zwieńczeniem tego okresu stały się: III Symfonia „Pieśń o nocy” na orkiestrę, organy, tenor solo i 4-głosowy chór, do tekstu Dż. Rumiego (1916), I Koncert skrzypcowy (1916) i opera Król Roger do libretta Iwaszkiewicza i kompozytora (Warszawa 1926).

Narodowy okres twórczości Sz. rozpoczęły cykle pieśni na głos i fortepian: Słopiewnie do słów J. Tuwima (1921) i Rymy dziecięce do słów K. Iłłakowiczówny (1923). Stylizacja folkloru góralskiego, wyzyskanie jego cech melicznych, rytmicznych i tonalnych przejawiła się w 20 Mazurkach na fortepian (1926) i w balecie Harnasie do libretta Iwaszkiewicza i J.M. Rytarda (1933, wystawionym Praga 1935, Paryż 1936). Opracowaniem autentyków ludowych były Pieśni kurpiowskie (6 na chór a cappella i 12 na głos i fortepian 1929). Po archaizację i stylizację dawnych form muzyki kościelnej sięgnął Sz. w Stabat Mater na głos solo, chór mieszany i orkiestrę (1926), a później w Veni Creator (1930) i 2 fragmentach z Litanii do Marii Panny na sopran, chór żeński i orkiestrę, do słów J. Lieberta (1933). Skomponował w tym okresie także pieśni do słów J. Joyce’a (1926).

Inne kompozycje Sz.: orkiestrowe (Uwertura koncertowa E-dur 1905, IV Symfonia koncertująca na fortepian i orkiestrę 1932), II Koncert skrzypcowy (1933), muzyka kameralna (2 kwartety smyczkowe 1917–27), na skrzypce i fortepian (Sonata d-moll 1904, Romans D-dur 1910, 3 Kaprysy Paganiniego 1918), na fortepian (Fantazja C-dur 1905, Preludium i fuga cis-moll 1905, III Sonata 1917, 12 Etiud 1916), kantaty Agawe i Demeter (1917), cykle pieśni (m.in. Barwne pieśni do słów poetów niemieckich 1910), balet Mandragora (1920); także pisma muzycznego i literackiego, m.in. powieść Efebos (1918), zawierająca etyczno-estetyczne credo kompozytora, oraz artykuły publicystyczne i listy, zebrane, opracowane i wydane przez Z. Chylińską w Pismach (t. 1–2 1984–98) i Korespondencji z 1903–37 (t. 1–4 1982–2002).

K. Michałowski Karol Szymanowski. Katalog tematyczny dzieł i bibliografia, Kraków 1967;

tegoż Karol Szymanowski. Bibliografia 1967–1991. Dyskografia 1981–1991, Kraków 1993.

S. Golachowski Karol Szymanowski, Warszawa 1948;

T. Chylińska Karol Szymanowski i jego muzyka, Warszawa 1990;

T.A. Zieliński Szymanowski, liryka i ekstaza, Kraków 1997.

J. Samson The Music of Karol Szymanowski, London 1980.

Treść biogramu pochodzi z bazy wiedzy WN PWN, zobacz także: Encyklopedia PWN (https://encyklopedia.pwn.pl), Słowniki języka polskiego (https://sjp.pwn.pl), i Słowniki obcojęzyczne (https://translatica.pl).